دریاچه خزر باقی مانده کدام دریا است علوم نهم
دریاچه خزر باقی مانده کدام دریا است علوم نهم را از سایت پست روزانه دریافت کنید.
دریای خزر
دریای خَزَر،[۲] یا دریای مازَندَران[۳][۴] پهنهای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوریهای ترکمنستان و قزاقستان محدود میشود. دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل میکرد. اخیراً برخی برای اشاره به این دریا در زبان فارسی از عبارت «دریای کاسپی» هم استفاده کردهاند و برخی حتی نام انگلیسی/فرانسه «کاسپین» (با پسوند غربی -ian) را در نوشته فارسی خود وارد کردهاند.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳] این نام در زبان فارسی سابقه کاربرد ندارد.
این دریا که گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین طبقهبندی میشود، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است. طول آن حدود ۱۰۳۰ تا ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۱۹۶ تا ۴۳۵ کیلومتر است. سطح دریای خزر در حدود ۲۸ متر پائینتر از سطح دریاهای آزاد است.
قسمت شمالی این دریا بسیار کمعمق است. بهطوریکه تنها نیم درصد آب دریا در یکچهارم شمالی دریا قرار دارد و عمق آن بهطور میانگین کمتر از ۵ متر است. حدود ۱۳۰ رودخانه به این دریا میریزند که اکثر آنها از شمال غربی به دریا میپیوندند. بزرگترین آنها رود ولگا است که هر سال بهطور میانگین ۲۴۱ کیلومتر مکعب آب را وارد دریای خزر میکند. رودهای کورا ۱۳، اترک ۸٫۵، اورال ۸٫۱ و سولاک ۴ کیلومتر مکعب آب را سالانه وارد دریا میکنند.
طبیعت بسته خزر آن را منزلگاه جانوران و گیاهان منحصر به فردی کردهاست، اما در عین حال موجب شده تا در مقابل آلودگیهای کشاورزی و صنعتی و نفتی بسیار آسیبپذیر باشد. از منابع مهم دریای خزر ذخایر نفت و گاز موجود در زیر بستر دریا و همچنین انواع ماهیان خاویاری را میتوان نام برد.
نامها
در سال ۱۳۶۱ دولت نام دریای مازندران را نام رسمی اعلام کرد، ولی در بخشنامه دولتی سال ۱۳۸۱ نام رسمی دریای شمال ایران در مکاتبات فارسی دریای خزر و در مکاتبات انگلیسی دریای کاسپین (Caspian Sea) اعلام شد.[۱۴] ایرانیان از ۱۳۱۶ این دریا را مازندران مینامند. نام دریای مازندران و دریای خزر در ۵۰ سال گذشته در رسانههای گروهی ایران رایج بودهاست. با این وجود، نام رسمی و بینالمللی دریای شمال ایران در همه زبانها کاسپین و معادلهای آن است. همانگونه که در مورد بسیاری دیگر از عوارض جغرافیایی جهان رایج است برای این دریا نیز نامهای متفاوتی در زمانهای گوناگون استفاده شدهاست؛ ولی «دریای هیرکان» و «دریای کاسپی» از نظر تاریخی مطرح تر بودهاست.[۱۵] واژهٔ کاسپین، نمونهٔ انگلیسی شدهٔ واژهٔ کاسپی است. پسوند "an" در انتهای واژهٔ انگلیسی Caspian یک افزونهٔ انگلیسی است که نظیر آن در پایان واژههای Russian (روسی)، Mexican (مکزیکی)، American (آمریکایی) و غیره یافت میشود.
دریای خزر
در هیچیک از نوشتههای مؤلفان شرقی و غربی دوران پیش از اسلام، نامی از «خزر» برای دریای شمال ایران دیده نشدهاست. در نوشتههای مؤلفین اسلامی، این دریا در کنار نامهای دیگر، خزر هم نامیده شدهاست. در آغاز سدهٔ هفتم میلادی، قوم خزران در دشتهای سفلای رود تِرِکْ و رود ولگا و شمال قفقاز سکنی داشتند.[۱۶] به عبارت دیگر این قوم در بین شمالغربی این دریا و دریای سیاه سکونت داشتند. خزرها به همراه دیگر اقوام بیابانگرد شمال قفقاز، در زمان ساسانیان، بارها و بارها به سرزمین ایران تاخت و تاز میکردند و پس از حضور کوتاه مدت خود معمولاً به دست سپاه ساسانی از مرزهای ایران بیرون رانده میشدند. این قوم همواره با بیزانس بر ضد ایران همپیمان بود.[۱۷] بنای استحکامات بزرگی چون شهر دربند در شمال قفقاز در عهد ساسانیان، که برای جلوگیری از خزران صورت گرفت، هنوز پا برجاست.[۱۸] و کوتاه سازی دست ایرانیان[۱۹] از این دریا برمیگردد.[۲۰] تا پیش از حمله عرب به قفقاز، در اسناد دیده نشده که این دریا را «دریای خزر» بنامند. اما این که خزران از ناحیه رود کورا قفقاز جنوبی را مورد حمله قرار میدادند، این تصور را در ذهن فاتحان عرب ایجاد کرد که دریای شمال ایران را دریای خزر بنامند. دریاهای سیاه و آزوف هم در روزگار فعالیت خانات خزر، خزر نامیده شدهاند.[۲]
دریای مازندران
ایرانیان از ۱۳۱۶ این دریا را مازندران مینامند. نام دریای مازندران و دریای خزر در ۵۰ سال گذشته در رسانههای گروهی ایران رایج بودهاست. در سال ۱۳۶۱ دولت نام دریای مازندران را نام رسمی اعلام کرد.[۲۱]شاهزاده مسعود میرزا ظلالسلطان ملقب به ظل السلطان که از شاهزادگان قاجار و بزرگترین پسر به سن بلوغ رسیده ناصر الدین شاه بود که در دوران جوانی مدتی حاکم مازندران بود. وی در خاطرات خود آوردهاست: وقتی در بلده در اردوی همایونی بودم، دستورالعملی به جناب بهاء الملک وزیر من و من مرحمت فرمودند که میانکاله را ضبط کرده قلعه ای بسازیم، و در او ساخلو بگذاریم. این میانکاله همان شبه جزیره آبسکون است که شرحش را نوشتیم. یکی از اسامی این دریای مازندران را دریای آبسکون نیز میگویند.[۲۲]
دریای طبرستان
دریای طبرستان نام دیگری است که در منابع کهن آمدهاست. در اسنادی که در مؤسسات تاریخشناسی روسیه است آمده که نوجین زیس در قرن دوازدهم نوشتهاست که ایرانیان این دریا را قرنها دریای تبرستان میخواندند، ولی چون واژهٔ مازندران میان بومیان تبرستان جایگزین گشته، آن را دریاچهٔ مازندران میخوانند،[۲۳] علیرغم اینکه نام مازندران بسیار کهن است اما نام دریای مازندران برای اولین بار در دویست سال اخیر رایج شدهاست. نام دریای مازندران و دریای خزر در ۵۰ سال گذشته در رسانههای گروهی ایران رایج بوده و در سال ۱۳۶۱ دولت نام دریای مازندران را نام رسمی اعلام کرد. اما همچنان هر دو نام بهطور متناوب بکار میرفت. دومین همایش، همایش ژئوماتیک اردیبهشت ۱۳۸۲ سازمان نقشهبرداری کشور دبیرخانه کمیته یکسانسازی نامهای جغرافیایی .[۲۴][۲۵]
هیرکان (گرگان)
دریای گرگان یا دریای ورکانه یکی از دو نام این دریاچهٔ بزرگ در عهد هخامنشیان و همچنین اشکانیان است که در واقع یک ساتراپی (شهربانی یا در واقع استانداری امروزین) بودهاست.[۲۶]
دریای کاسپین (کاسپی)
به باور عنایتالله رضا، در کتاب نام دریای شمال ایران، نام امروز برای این دریا، دریای کاسپین است.[۱۵] که البته کاسپین شکل اروپایی نام کاسپی و ناهماهنگ با اصول زبان فارسی است.
«کَسپین»، «کاسپین»، «کاسپیس» یا «کاسپیش»…، اصطلاحاتی هستند که در بسیاری از زبانهای غربی و حتی در زبان عبری، برای دریای شمال ایران به کار میرود. کاسپیها مردمانی سفیدپوست بودند که از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره ساسانی، مکتوبها و اشارههایی به حضور آنها در منطقه اشاره شدهاست. کاسپین، صفت وصفی یا نسبتی در زبانهای انگلیسی و فرانسوی است برای «کاسپی» است. اگر بخواهیم بهصورت مفرد با پسوند فارسی، آنرا تلفظ کنیم، به دلیل گرفتن «یای نسبت» باید «کاسپی» بگوییم و آوردن شکل کاسپین در فارسی نادرست است، همانگونه که بقیهٔ کشورها این دریای را با پسوند خود بیان میکنند. نام دریایٔ «کاسپی» در زبان یونانی Kaspia Thalassa، لاتینی Mare Caspium و در آلمانی Caspisches see در انگلیسی Caspian Sea است.[۲۷]
پیشینه
این دریا در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل میکرد. از حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال پیش به تدریج راه این دریا ابتدا به اقیانوس آرام و سپس به اقیانوس اطلس بسته شد. در سال ۱۹۵۲، شوروی رود دُن و ولگا را با ایجاد آبراهی مصنوعی به هم پیوست تا کشتیهای کوچک بتوانند از دریای خزر به دریای آزوف و دریای سیاه بروند. بدینسان دریای خزر دوباره به دریاهای آزاد راه یافت.
ویژگیها
سطح دریای خزر پائینتر از سطح دریاهای آزاد است و اکنون (ابتدای سده بیستویکم) ۲۶٬۵ تا ۲۸ متر پایینتر از سطح دریا است. خط ساحلی دریا حدود ۷ هزار کیلومتر، مساحت آن ۳۷۱ تا ۳۸۶ هزار کیلومترمربع (یک و نیم برابر خلیج فارس) و حجم آب آن نیز ۷۸۷۰۰ کیلومتر مکعب است.
این دریاچه با طول تقریبی ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض متوسط ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸۰۰۰ کیلومتر مربع و حجم ۷۷۰۰۰۰ کیلومتر مکعب بزرگترین دریاچه آب نسبتاً شیرین جهان است. باریکترین عرض آن ۲۲۰ کیلومتر بین شبه جزیره آبشوران و دماغه کواولی و عریضترین بخش آن حدود ۵۴۵ کیلومتر در شمال آن قرار دارد، کم عمقترین ناحیه این دریاچه ۲۵ متر در منطقه شمالی است و عمیقترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شدهاست که در بعضی از مناطق جنوبی ۹۰۰ الی ۱۰۰۰ متر عمق دارد، سواحل این دریاچه جمعاً ۶۳۷۹ کیلومتر است که حدود ۹۲۲ کیلومتر آن در خاک ایران واقع شدهاست و وسعت حوزة آبگیر آن ۳۷۳۳۰۰۰ کیلومتر مربع است که ۲۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد. این دریاچه ۲۸ متر پائینتر از سطح اقیانوسها است و بنا براین هیچگونه خروجی از این دریاچه وجود ندارد.[۲۸]
.۸۱٪ آب ورودی این دریا را رود بزرگ ولگا تأمین میکند. عمق آن از شمال به جنوب افزایش مییابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کمتر از ۱۰ متر، در بخش میانی بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبی که آبهای کناره ایران را تشکیل میدهد به ۹۶۰ تا ژرفای ۱۰۲۵ متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شدهاست. جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. دریای خزر از ۵۷۵ نوع گیاه، ۱۳۳۲ گونه جانور و ۸۵۰ نمونه ماهی برخوردار است؛ و ۹۰ درصد خاویار جهان از این دریای صید میشود. مهمترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است نفت در خزر سال ۱۳۰۲ / ۱۹۲۳ در باکو کشف شد. ذخایر اثبات شده نفت در این دریای ۳۲ میلیارد بشکه میباشد و این یعنی حدود ۴ درصد از کل ذخایر نفت خاورمیانه. ذخایر احتمالی نفت این حوزه نیز در حدود ۱۶۳ میلیارد بشکه دیگر برآورد شدهاست. .[۲۹]
جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانههای ایران که باعث کندی حرکت جریان میشود منجر به تجمع انواع آلودگیهای این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانههای دیگر کشورها میشود.
این دریا، محیط زیست گرانبهاترین ماهیهای دنیا است. در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانههایی که به آن میریزند یعنی سواحل مربوط به ایران، ۷۸ گونه و زیرگونه ماهی یافت میشود. از مهمترین رودخانههایی که به این دریا میریزد میتوان از سفیدرود (ایران) و پیلورود (رود بزرگ) و رودخانه هراز نام برد. دریای مازندران یکی از بومشناختهای آبی جهان است که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوبترین ماهیهای خاویاری جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریای است. .[۲۹] دریاچه خزر جز دریاچههای آب نسبتاً شیرین محسوب میشود
رژیم حقوقی و مناقشات بینالمللی
دریای خزر گرچه قرنهاست که دریا نامیده میشود ولی به هیچ دریایی بهطور طبیعی متصل نیست؛ بنابراین رژیم حقوقی ویژه و منحصربهفرد خود را داشته و دارد. اگر دریای خزر را دریاچه بدانیم در آن صورت مشمول کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها نمیشود و رژیم حقوقی آن باید بر اساس توافق کشورهای ساحلی دریای خزر تعیین شود.
تا پیش از فروپاشی شوروی و اضافه شدن کشورهای نوبنیاد آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان به کشورهای ساحلی دریای خزر، وضعیت حقوقی دریای خزر به وسیلهٔ معاهدات ۱۲۰۷ / ۱۸۲۸، ۱۳۰۰ / ۱۹۲۱ و ۱۳۱۹ / ۱۹۴۰ میان ایران و روسیه و بعدها ایران و شوروی، مشخص شده بود.
براساس قرارداد ترکمانچای (بهسال ۱۲۰۷ / ۱۸۲۸)، ایران از داشتن نیروی دریایی در دریای خزر محروم شده بود. .[۲۹] اما در عهدنامه دوستی ایران و روس (بهسال ۱۳۰۰/ ۱۹۲۱) به تساوی، به ایران و شوروی حق کشتیرانی جنگی و غیر آن داده شد و در قرارداد بازرگانی و دریانوردی (۱۳۱۹ / ۱۹۴۰) جزئیات رژیم دریانوردی مشخص گردید. این معاهدات، هیچ اشارهای به چگونگی استفاده از منابع بستر دریا را مطرح نمیکنند.
در سال ۱۹۹۱، روسیه و ایران خواهان آن بودند که کشورهای ساحلی دریای خزر بهطور مشاع از این دریا بهرهبرداری کنند در حالی که سه کشور دیگر دریای خزر خواهان تقسیم آن بودند. در ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱، جمهوریهای شوروی سابق با امضای اعلامیه آلماآتا متعهد شدند که به قراردادهای شوروی با دیگر کشورها پایبند باشند.[۳۰]
روسیه در سال ۱۹۹۸ موضع خود را تغییر داد و در سال ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ با قزاقستان و سپس با آذربایجان پروتکل دو جانبهای را تعیین کرد که با وصل کردن دو سر نقاط ساحلی این دو کشور عملاً حدود ۲۷ درصد دریا سهم قزاقستان و حدود ۱۹ درصد دریا سهم روسیه میگردد. سهمی حدود ۱۸ درصد هم با همین فرمول برای آذربایجان در نظر گرفته شده و در واقع ۶۴ درصد بستر دریا را این سه کشور میان خود تقسیم کردهاند اما ایران و ترکمنستان این نوع تقسیمبندی دو جانبه را به رسمیت نپذیرفتهاند و نظام تقسیم دریا را غیرقابل قبول میدانند.[۲۸]
مناقشات راجع به میزان مالکیت این دریای بین کشورهای هم جوار، در طول دو دهه گذشته جریان دارد. کشورهای هم جوار شامل ایران، آذربایجان، ترکمنستان، روسیه، وقزاقستان هستند. سه مسئله اصلی در این مناقشات، منابع (نفت و گاز)، تحدید حدود آبی سطح و بستر دریا و سهم ماهیگیری این کشورها است.[۳۱]
حمل و نقل
دریای خزر در مسیر ترانزیت شمال اروپا و آسیا با جنوب قرار گرفته و یکی از محورهای کریدور شمال-جنوب باشد. این دریاچه همچنین از طریق رود ولگا و کانال کانال ولگا-دن به آبهای آزاد متصل شدهاست.
منابع دریای خزر
پژوهشها نشان میدهد حجم ذخایر تخمین زده شده نفتی در دریای خزر حدوداً برابر با ۵۰ میلیارد بشکه و ذخایر گاز طبیعی تأیید شده هم برابر با ۲۵۷ هزار میلیارد فوت مکعب بودهاست؛ که این ارقام ۴٪ از ذخایر گاز و نفت دنیا را تشکیل میدهد. پیشبینی میشود با ادامه فعالیتهای اکتشافی، ظرفیت بهرهبرداری نفت این منطقه ۱۸۴ میلیارد بشکه و ظرفیت برداشت گاز از آن هم ۲۹۳ هزار میلیارد فوت مکعب افزوده شود.[۳۲]
همچنین ۹۰ درصد خاویار جهان از این دریا صید میشود. اما صید بیرویه این ماهی سبب گشتهاست که بنابر گفته دانشمندان ۹۰ درصد از تعداد این ماهیان در یک قرن اخیر کاسته شود.[۳۳]
آذربایجان در سال ۱۹۹۴ قراردادی برای استخراج نفت با کنسرسیومی مرکب از شرکتهای آمریکایی، بریتانیائی، روسی، نروژی، ترکی و سعودی امضا کرد و در نوامبر همان سال قراردادی هم با ایران بست تا ایران را هم در این کنسرسیوم شریک کند اما آمریکا با این استدلال که شرکتهای آمریکایی اجازه ندارند با ایران همکاری کنند آذربایجان را ناگزیر به لغو این قرارداد کرد.[۳۰]
به گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA)، در سال ۲۰۱۱، آذربایجان ۵۶۲ میلیارد، روسیه ۱۷ میلیارد و ترکمنستان ۱ میلیارد فوت مکعب گاز در دریای خزر استخراج کردند در حالی که ایران در دریای خزر گاز استخراج نکرد. در سال ۲۰۱۲، آذربایجان روزانه ۸۹۰ هزار بشکه، ترکمنستان ۴۶ هزار بشکه، روسیه ۶ هزار بشکه و قزاقستان ۳ هزار بشکه نفت در دریای خزر استخراج کردند در حالی که سهم جمهوری اسلامی در استخراج نفت صفر بودهاست.[۳۰]
منابع انرژی
دریای خزر دارای ذخایر عظیمی از سوختهای هیدروکربنی میباشد. کشور جمهوری آذربایجان، عمده برداشتکننده منابع انرژی این دریا میباشد. در سال۲۰۱۲، جمهوری آذربایجان روزانه ۸۹۰ هزار بشکه نفت از حوزه جغرافیایی خود در دریای خزر استخراج میکرد. رتبههای بعدی را ترکمنستان با ۴۶ هزار بشکه، روسیه با ۶ هزار بشکه و قزاقستان با ۳ هزار بشکه نفت، به خود اختصاص میدهند. این در حالی است که کشور ایران، در این منطقه هیچگونه برنامه عملی در خصوص برداشت نفت و گاز تدوین نکردهاست و تنها به مطالعه و نقشهبرداری اکتفا کردهاست که دلیل آن را میتوان در اتکای ایران به منابع عظیم و قابل اتکای نفت و گاز موجود در خلیج فارس عنوان کرد.[۳۴]
این دریا از نظر منابع نفت و گاز بسیار غنی است و ذخایر نفتی آن حدود ۱۷ تا ۳۵ میلیارد بشکه برآورد میشود. بخشی از نفت دریاچه که از میدان نفتی باکو پایتخت جمهوری آذربایجان برداشت میشود از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به سواحل مدیترانه منتقل میشود.[۳۵]
آلودگی
آلودگی معضلی جدی و خطرناک برای این دریای پهناور میباشد بهطوریکه با ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشورهای حاشیهٔ دریای خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونههای زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار دادهاست.[۳۶]
در کنار آلودگیهای روزافزون دریای خزر، تکثیر نوعی شانه دار مهاجم موسوم به «نمیوپسیس» در آبهای خزر طی سالهای گذشته ضربه سنگینی بر اکوسیستم این دریا وارد کردهاست. تکثیر این شانه دار مهاجم که از پلانکتونها تغذیه میکند، باعث کاهش چشمگیر پلانکتونها که منبع تغذیه ماهیهای کوچک، خصوصاً کیلکا ماهیها شده و زنجیره غذایی آبزیان را به هم زدهاست. کاهش ۱۰ برابری ماهیهای کیلکا در خزر که خود منبع تغذیه آبزیان بزرگتر هستند، باعث افت چشمگیر جمعیت ماهیان خاویاری و فک دریای خزر شدهاست. مهمان آخوندوف، رئیس انستیتوی پژوهشهای آبزی پروری وزارت اکولوژی و منابع طبیعی جمهوری آذربایجان به خبرگزاری ترند میگوید که بر اساس نمودار آماری چند ساله، تعداد کیلکاها در جنوب خزر ۸ تا ۱۰ برابر و در نواحی میانی دریا ۵ تا ۶ برابر کاهش یافتهاست.[۳۷]
دگرگونیهای حجم و سطح آب دریا در گذشته
دریای خزر امروزی باقیمانده دریایی است پهناور که از دریای سیاه تا دریاچه آرال گسترش داشته. این دریاچه در گذشته چند بار بخاطر رشد حجم دوباره به دریای سیاه و دریاچه آرال وصل شده. چنین حالتی آخرین بار پس از اتمام عصر یخبندان انجام شد و دریای خزر به دریای سیاه وصل شد. دریای خزر هرگز با اقیانوسها مرتبط نبوده زیرا هنگام اتحاد با دریای سیاه، این دریا به اقیانوس متصل نبوده.
مساحت دریای خزر در قرن بیستم کاهش پیدا کردهاست:
نگارخانه
منابع
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون
منبع مطلب : fa.wikipedia.org
مدیر محترم سایت fa.wikipedia.org لطفا اعلامیه بالای سایت را مطالعه کنید.
علوم تجربی نهم؛ فصل ششم
زمین ساخت ورقه ای
زمین شناسان معتقدند که حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش در سطح کرهٔ زمین یک خشکی واحد و بزرگی وجود داشته است که اطراف آن را یک اقیانوس بزرگ فراگرفته بوده است.
تنها خشکی بزرگ زمین در ۲۰۰ میلیون سال پیش پانگه آ و تنها اقیانوس زمین در آن زمان پانتالاسا نامیده شده اند.
میلیونها سال بعد، خشکی بزرگ پانتالاسا به دو خشکی کوچکتر به نام خشکیهای لورازیا و گندوانا تقسیم شد که بین آنها را دریای تتیس پرکرده بود.
دریاچه خزر در شمال کشورمان، باقیمانده دریای تیس است.
با گذشت زمان، خشکی های لورازیا و گندوانا، به قطعات کوچکتر تبدیل شده و پس از جابه جایی، قاره های امروزی را به وجود آورده اند.
شواهد جابه جایی قاره ها:
۱. تشابه فسیل جانداران در قاره های مختلف
۲. انطباق حاشیۀ شرقی قارۀ آمریکای جنوبی با حاشیۀ غربی آفریقا
۳. تشابه سنگ شناسی در قاره های آفریقا و آمریکای جنوبی
۴. وجود آثار یخچالهای قدیمی در قاره های مختلف
علت حرکت ورقه های سنگ کره:
علت حرکت ورقه های سنگ کره جریانهای همرفتی خمیرکره است. خمیرکره به دلیل شرایط دما و فشار معین، حالت خمیری دارد. در قسمت پایین آن، دما زیادتر است؛ بنابراین چگالی مواد نسبت به قسمتهای بالایی کمتر است. به دلیل اختلاف دما و چگالی بین قسمتهای بالا و پایین خمیرکره، پدیده همرفت ایجاد میشود. در اثر این پدیده، مواد خمیری به سمت بالا حرکت میکنند و از محل شکاف بین ورقه ها به سطح زمین میرسند و سبب جابه جایی و حرکت ورقه ها میشوند.
اگر ورقه سنگ کره در زیر اقیانوس قرار گرفته باشد، آن را ورقه اقیانوسی و اگر در محل قاره ها باشد آن را ورقه قاره ای می نامند.
ورقه اقیانوسی چگالی بیشتری نسبت به ورقه قاره ای دارد. به همین دلیل در هنگام برخورد آنها با یکدیگر، ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قارهای فرو رانده میشود.
زمین ساخت ورقه ای
تکتونیک صفحه ای: زمین ساخت ورقه ای
پوسته زمین از تعدادی ورقه متحرک تشکیل شده است که دائما در حال برخورد یا دور شدن از هم هستند. سخت کره از ۹ ورقه بزرگ و ۱۲ ورقه کوچکتر تشکیل شده است.
مطالعه ورقه های زمین ساختی که زمین ساخت ورقه ای نامیده میشود، به ما کمک میکند تا اشتقاق قاره ها، گسترش بستر اقیانوس، فورانهای آتشفشانی و تشکیل کوهها را توضیح دهیم.
حرکت صفحه ها نسبت به هم، در سه حالت کلی رخ می دهد.
حالت اول؛ صفحات واگرا هستند، یعنی از هم دور می شوند.
در محل فصل مشترک دو صفحه، پشته های میان اقیانوسی، شکل گرفته و پوسته اقیانوسی بین دو صفحه، گسترش پیدا میکند و رفته رفته بر وسعت دریاها و اقیانوس ها افزوده میشود. هرچه از محل این پشته ها دور شویم سن پوسته اقیانوسی بیشتر می شود. اقیانوس اطلس بهترین مثال در این خصوص است. البته در بستر دریاهای جوانی مثل دریای سرخ هم این اتفاق می افتد.
جایی که دو ورقه از هم دور میشوند، سنگ داغ و مذاب (ماگمای مایع) به صورت گدازه خارج میشود و مواد جدیدی به ورقه ها افزوده میشود. به این ترتیب ورقه اقیانوسی جدیدی تشکیل میشود. جایی که این اتفاق رخ میدهد، پشته میان اقیانوسی نامیده میشود.
پشته های میان اقیانوسی به ندرت بیش از ۴۹۲۰ فوت (۱۵۰۰ متر) ارتفاع دارند اما ممکن است هزاران مایل در امتداد بستر اقیانوس کشیده شوند. در زیر هر یک از اقیانوسهای بزرگ جهان، یک پشته میان اقیانوسی وجود دارد. نمونه ای از آنها پشته میانی اطلس در اقیانوس اطلس است که از قطب شمال تا قطب جنوب کشیده شده است. پشته های میان اقیانوسی مناطقی هستند که فعالیت آتشفشانی و زمین لرزه در آنجا زیاد است.
پیدایش دریای سرخ محصول دور شدن صفحه عربستان از صفحه آفریقا است.
گاهی هم ممکن است فرآیند دور شدن صفحات، در وسط یک قاره اتفاق بیفتد. در این صورت پوسته قاره ای شکاف برداشته و مواد مذاب از دل زمین بیرون ریخته و بلندی هایی ساخته می شوند. منطقه شرق آفریقا و کوه کلیمانجارو نتیجه برون ریخت مواد مذاب از دل زمین در اثر دور شدن صفحات خشکی در آن منطقه است.
حالت دوم؛ صفحات همگرا هستند یعنی به هم نزدیک می شوند.
این حالت خود به سه دسته تقسیم می شود؛
اول؛ برخورد صفحه اقیانوسی با صفحه قاره ای
در این نوع برخورد، صفحه اقیانوسی به دلیل چگالی بیشتر، به زیر صفحه قاره ای رانده می شود و کم کم به داخل سست کره فرو رفته و ناپدید می شود. این پدیده را فرورانش می نامند. در محل این فروراندگی معمولا رشته های کوه های طویل و مرتفعی تشکیل می شوند که با فعالیت های آتشفشانی و زمین لرزه همراه است. رشته کوه های آند در حاشیه غربی آمریکای جنوبی نمونه بارز چنین برخوردی هستند. در جنوب شرقی ایران هم می توان کوه های مکران را نام برد که در اثر فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به زیر بلوک لوت ایران به وجود آمده اند.
کمربند لرزه خیز اطراف اقیانوس آرام یکی از مهمترین نواحی لرزه خیز جهان است که علت آن برخورد ورقه اقیانوسی آرام با ورقه های قاره ای اطراف آن است.
در اثر این برخورد ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ای فرو رانده میشود. دراثر فرورانش، ورقه ها میشکنند و انرژی آزاد میشود، انرژی آزادشده به صورت امواج لرزه ای، باعث رخ دادن زمین لرزه های بزرگی میشود.
افزون بر آن براثر فرورانش ورقه فرورونده و اصطکاک ایجاد شده، دما افزایش یافته، سنگها ذوب میشوند و آتشفشانهایی را به وجود میآورند.
دوم؛ برخورد دو صفحه اقیانوسی با یکدیگر
در این حالت یکی از صفحات به زیر دیگری فرورانده می شود و در حاشیه دو صفحه، فعالیت های آتشفشانی فراوانی رخ میدهد. این آتشفشان ها در اعماق دریا قرار دارند و در نتیجه فعالیت آنها، جزایر آتشفشانی خاصی پدید می آیند که به جزایر کمانی معروفند. جزایر کمانی اقیانوس آرام از این جهت مشهورند. این نوع برخورد سبب کوچک شدن حوضه های اقیانوسی میشود.
سوم؛ برخورد دو صفحه قاره ای با هم
وقتی دو صفحه قاره ای به یکدیگر نزدیک می شوند منحصرا پدیده کوه زایی و چین خوردگی اتفاق می افتد. کوه های هیمالیا در آسیا و رشته کوه آلپ در اروپا حاصل این نوع فرآیند کوهزایی هستند. کوه های زاگرس هم در ایران، مثال خوبی است که در نتیجه برخورد صفحه عربستان به صفحه آسیا قد برافراشته اند.
دراثر حرکت ورقه های سنگ کره، پدیده های زمین شناسی مانند زمین لرزه و آتشفشان نیز ایجاد میشود. این پیامدها در کشور ما نیز دیده میشود. به این ترتیب که، هم اکنون از وسط دریای سرخ، مواد مذاب خمیرکره به بستر این دریا بالا میآیند و پوسته جدید را میسازند و این پوسته به دو طرف حرکت میکند. بنابراین ورقه عربستان از چند میلیون سال قبل حرکت خود را به سمت ایران آغاز نموده و هم اکنون نیز ادامه دارد. در اثر برخورد ورقه عربستان با ورقهٔ ایران، رشته کوه زاگرس به وجود آمده است و ادامه این حرکت، باعث ایجاد زمیندلرزه هایی با بزرگی معمولا کمتر از ۵ ریشتر در نواحی غرب و جنوب غرب ایران میشود.
در برخورد دو صفحه قاره ای با هم، دو صفحه ممکن است در کنار هم حرکت کنند و در اصطلاح بلغرند.
خلاصه:
حرکت ورقه ها در مجاورهم به سه صورت ممکن است باشد.
۱. دو ورقه از هم دور میشوند.
۲. دو ورقه به هم برخورد کرده و نزدیک میشوند.
۳. دو ورقه در کنار هم می لغزند.
پدیده های حاصل از حرکت ورقه ها:
۱. ورقه های دور شونده:
بیش تر محل ورقه های دور شونده در میان اقیانوسها قرار دارند در این مناطق مواد مذاب از بین دو ورقه خارج شده و بین دو ورقه سخت میشود و پوسته جدید حاصل میگردد.
به همین دلیل هر ساله چندین سانتیمتر بر وسعت اقیانوسها افزوده میشود.
۲. ورقه های نزدیک شونده:
چون ورقه های نزدیک شونده خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مختلفی دارند پدیده های حاصل به یکی از صورت های زیر میباشد.
الف: برخورد ورقه اقیانوسی با قاره ای:
ورقه ها اقیانوسی نسبت به ورقه های قاره ای سنگین تر میباشند و به زیر ورقه های قاره ای کشیده میشوند و باعث ایجاد گودال اقیانوسس، کوه های آتش فشان و زلزله میشوند.
ب: برخورد دو ورقه اقیانوسی:
یک ورقه به زیر ورقه دیگر فرو میرود و با خم شدن لبه ورقه ها گودال عمیق اقیانوسی ایجاد میشود. ورقه فرو رونده ذوب شده و مواد مذاب از بستر دریا خارج میگردند و بر اثر آتشفشان جزایری سر از آب بیرون آورده و جزایر قوسی تولید میگردند.
ج: برخورد دو ورقه قاره ای
هیچ کدام از ورقه ها زیر دیگری فرو نمی رود چون جرم هر دو مساوی است بر اثر چنین برخوردی کوه و زلزله شدید ایجاد میشود.
۳. ورقه ها در کنار هم می خزند
در این محل ها نه پوسته جدید تولید میشود و نه ورقه ای تخریب میشود بلکه فقط ورقه ها کنار هم حرکت میکنند در این صورت زلزله های شدید ایجاد میگردد.
زلزله
حرکت ناگهانی قسمتی از زمین را زلزله گویند که این حرکت موجب تخریب ساخمان ها و رانش زمین میشود و گاهی خسارات جانی و مالی زیادی را به بار می آورد.
ریشتر
واحد شدت زلزله است که دانشمند آمریکایی به نام چالز فوانسیس ریشتر اولین بار شیوه اندازه گیری شدت زلزله را پیشنهاد داد او شدت زلزله را 1 تا 12 ریشتر بیان کرد.
منبع مطلب : nasiri706.blogfa.com
مدیر محترم سایت nasiri706.blogfa.com لطفا اعلامیه بالای سایت را مطالعه کنید.
نیازهای درسی دانش اموزان
خشکی پانگه آ در علوم نهم فصل 6
بر اساس مطالعات انجام شده، زمین شناسان معتقدند که حدود 200 میلیون سال پیش در سطح کره ی زمین یک خشکی واحد و بزرگی وجود داشته است که اطراف آن را یک اقیانوس بزرگ فراگرفته بوده است
این خشکی بزرگ به دو خشکی کوچک تر تقسیم شد .
چنانکه دریای مدیترانه ، سیاه و دریاچه خزر در شمال کشورمان، باقیمانده ی دریای تتیس است.
جدایش پانگه آ
شکستگی و چند قطعه شدن پانگه آ در حدود 200 میلیون سال پیش شروع شد .
تعیین سن رادیومتری سنگها نشان می دهد شکافتن قاره پانگه آ حدود 156 تا 200 میلیون سال پیش شروع شده است.
این زمان را می توان تولد اقیانوس اطلس شمالی نامید
در این زمان این شکاف Y شکل به وجود آمد و سبب حرکت هندوستان به طرف شمال شد.
همزمان با آن آمریکای جنوبی ، آفریقا را از استرالیا و قطب جنوب جدا کرد
یکی از ادعاهای وگنر در مورد این که روزی قاره ها به هم متصل بوده اند شواهد فسیل شناسی است .
و این ادعا وجود یک راه خشکی بین قاره ها را تایید می کند .
در نظر بگیرید فاصله بین غرب آفریقا و شرق آمریکای جنوبی بسیار زیاد است و خزنده ای که شناگر نباشد نمی تواند از یک قاره به قاره دیگر برود .
با یافتن فسیل آن در یک محدوده زمانی در دو حاشیه مکمل نشان دهنده اتصال آن در گذشته بوده است.
پس قطعا این دو قاره در زمانی دور به یکدیگر متصل بوده اند.
تصویر فوق نشان می دهد در حدود 200 میلیون سال پیش جدایش قاره ها شروع شد و تا عصر حاضر ادامه داشته است.
قاره های امروزی حاصل جدایش در طول سالیان گذشته است.
از دلایل دیگر وگنر مبنی بر جدایش قاره ها مکمل بودن قطعات خشکی جدا شده بود.
به طوری که اگر این نقشه ها را کنار هم بچینیم هر یک مانند قطعات یک بشقاب چینی شکسته یا یک پازا کامل می شوند .
دانشمندان با استفاده از فناوری های نوین توانسته اند دقیقا مرز بین قاره ها و اقیانوس ها را تعیین کنند .
تصاویر فوق در این زمینه بسیار گویاست.
این تصویر نشان می دهند که خشکی ها در گذشته به هم متصل بوده و طی زمان از هم جدا شده اند.
نظریه زمین ساخت ورقه ای در علوم نهم فصل 6
طبق نظریه زمین ساخت ورقه ای ، سنگ کره سخت زمین تقریبا از 20 ورقه یا صفحه مستحکم کوچک و بزرگ ساخته شده است.
برخی از ورقه ها اقیانوسی و برخی قاره ای و برخی شامل اقیانوسی و قاره ای هستند.
یکی از اصول این نظریه این است که هر ورقه نسبت به ورقه های دیگر به صورت یک واحد مستقل عمل می کند.
در تصویر زیر محل ورقه های سنگ کره مشخص شده اند.
همان طور که در تصویر مشخص است
برخی ورقه ها فقط اقیانوسی هستند مثل ورقه نازکا و برخی نیز فقط قاره ای اند مثل ورقه عربستان اما اغلب آن ها اقیانوسی – قاره ای هستند .
در برخی نواحی کره ی زمین، ورقه های سنگ کره طی میلیون ها سال به سمت یکدیگر حرکت و در نهایت با هم برخورد کرده اند.
برخورد آنها سبب بروز پدیده هایی مانند رشته کوه ، چین خوردگی ، گسل و حوادثی مانند زمین لرزه و فوران آتشفشان می شود.
کمربند لرزه خیز اطراف اقیانوس آرام یکی از مهم ترین نواحی لرزه خیز جهان است
در این مکان در اثر این برخورد ، ورقه اقیانوسی به زیر ورقه ی قاره ای فرو رانده می شود.
دراثر فرورانش، ورقه ها می شکنند و انرژی آزاد می شود، انرژی آزادشده به صورت امواج لرزه ای، باعث رخ دادن زمین لرزه های بزرگی می شود.
افزون بر آن براثر فرورانش ورقه ی فرورونده و اصطکاک ایجاد شده، دما افزایش یافته، سنگ ها ذوب می شوند و آتشفشان هایی را به وجود می آورند.
چگونگی حرکت ورقه ها – علوم نهم فصل 6
توزیع نابرابر حرارت در درون زمین سبب جریان های همرفتی می شود .
حرکت نرم کره با جریان همرفتی خود سبب می شود که سنگ کره را جابجا می کند.
مواد گرم و سبک در محل شکاف ها خارج می شوند و به طور جانبی پخش و سرد می شوند .
سپس مواد سنگین تر در جای دیگر به داخل نرم کره فرو می روند تا دو باره گرم شوند.
در تصویر زیر می توان چگونگی جریان همرفتی در یک سیال گرم را نشان داد.
اگر جریان همرفتی رو به بالا باشد ورقه های سنگ کره به صورت تدریجی از هم جدا می شوند.
بر اثر این جدایش، فشار طبقات فوقانی از روی طبقات زیرین برداشته می شود
و مواد مذاب از شکاف بین آن ها خارج می شود .
مواد مذاب خارج شده به صورت تدریجی گسترش می یابد و رشته کوه های میان اقیانوسی را ایجاد می کند.
در تصویر زیر چگونگی جدایش و ایجاد رشته کوه اقیانوسی تصویر سازی شده است.
طبق نظریه زمین ساخت ورقه ای:
هنگامی که ورقه ها با هم برخورد می کنند،در محل لبه گودال ها و یا وقتی ار کنار هم می لغزند ،
در حاشیه محل لغزش و یا وقتی ورق ها از هم دور می شوند،در محل حاشیه جدایش دو ورقه ، انرژی آن ها به صورت زلزله آزاد می شود .
در تصویر زیر محل زلزله های چندین سال اخیر مشاهده می شود .
اگر به تصویر خوب توجه کنیم مشاهده می کنیم اغلب زلزله ها در مکان های خاصی اتفاق افتاده اند.
این مکان ها همان حاشیه ورقه ها هستند که به آن ها کمربند زلزله هم می گویند.
انواع حرکت ورقه ها – علوم نهم فصل 6
مطابق نظریه زمین ساخت ورقه ای سه نوع حرکت در ورقه ها مشاهده می شود .
بر اساس زمین ساخت ورقه ای اگر ورقه های سنگ کره با هم برخورد کنند با توجه به نوع ورقه ها پدیده های حاصل از آن ها متفاوت خواهد بود .
و سه حالت خواهد داشت:
برخور دو ورقه اقیانوسی و قاره ای :
با توجه به این که جنس مواد تشکیل دهنده ورقه های اقیانوسی و قاره ای متفاوت است ، پدیده های حاصل از برخورد آن ها متفاوت خواهد بود.
با برخورد این دو ورقه به دلیل این که چگالی ورقه اقیانوسی زیادتر از ورقه قاره ای است ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ای فرورانده می شود.
ورقه های اقیانوسی همراه با فرورانش ، رسوبات کف اقیانوس را با خود به اعماق می برند.
این رسوبات زود گداز هستند و نسبت به ورقه اقیانوسی در اعماق ذوب شده می شوند .
مواد مذاب خود را به سطح می رساند و در داخل خشکی آتشفشان ایجاد می شود .
به ان صورت رشته کوه آتشفشانی در خشکی به وجود می آید.
همچنین در محل خم شدن لبه وره ها ، گودال اقیانوسی به موازات قاره در اقیانوس ایجاد می شود .
انرژی حاصل از برخورد به صورت زلزله آشکار می گردد.
برخورد دو ورقه اقیانوسی :
با برخود دو ورقه اقیانوسی یکی به زیر دیگری کشیده می شود .بر اثر فرورانش در محل خم شدن ورقه ها ، گودال بسیار عمیق اقیانوسی در امتداد برخورد در اقیانوس به وجود می آید.
مواد و رسوبات فرورانده شده در اعماق زمین بر اثر گرما ذوب شده و خود را به سطح می رساند و آتشفشان در اقیانوس به وجود می آید.
مواد مذاب پس از سرد شدن تجمع یافته و نتیجه آن جزایری است که در اقیانوس ایجاد می شود .
این جزایر در امتداد برخورد ورقه ها ایجاد می شوند و به جزایر قوسی موسومند.
همچنین در حاشیه برخورد ورقه ها انرژی به صورت زلزله بروز می کند .
شدت زلزله مناسب با میزان انرژی آزاد شده از برخورد ورقه ها است.
برخورد دو ورقه قاره ای – علوم نهم فصل 6
اگر دو ورقه قارهای با هم برخورد کنند
به دلیل اینکه چگالی لایه خارجی پوسته زمین کم تر از لایه زیرین آن است، هیچگاه لایه خارجی به درون زمین فرو نمی رود
بلکه در محل برخورد چین خوردگی به وجود می آید و رشته کوه ایجاد می شود.
رشته کوه زاکرس در ایران نتیجه برخورد ورقه ی ایران و عربستان است.
درمحل برخورد انرژی به صورت زلزله آزاد می شود.
لغزش ورقه ها از کنار هم – علوم نهم فصل 6
در برخی نواحی کره ی زمین، حرکت ورقه ها به گونه ای است که آنها نه از هم دور می شوند و نه به هم نزدیک ی شوند .
بلکه ورقه های سنگ کره در کنار هم می لغزند .
این نوع حرکت بیشتر در بستر اقیانوس ها رخ می دهد و باعث ایجاد زمین لرزه های زیادی می شود.
پیامدهای حرکت ورقه های سنگ کره – علوم نهم فصل 6
یکی از پیامدهای حرکت ورقه های سنگ کره، ایجاد چین خوردگی و تشکیل رشته کوه است.
لایه های رسوبی در دریاها به صورت افقی ته نشین می شوند.
پس از اینکه ضخامت رسوبات زیاد شد، در اثر حرکت و برخورد ورقه های سنگ کره، رسوبات از حالت افقی خارج می شوند
و به حالت چین خورده در می آیند و رشته کوه ها را به وجود می آورند.
برخی مواقع، حرکت ورقه های سنگ کره باعث شکستن سنگ های پوسته ی زمین می شود .
شکستگی های زمین به دو دسته ی دَرزه و گسل، تقسیم بندی می شوند .
اگر سنگ های دو طرف شکستگی، نسبت به هم جابه جا شده باشند، گسل را به وجود می آورند .
اگر سنگ های دو طرف شکستگی، جابه جا نشده باشند، درزه به وجود می آید.
منبع مطلب : a-m-soft.blog.ir
مدیر محترم سایت a-m-soft.blog.ir لطفا اعلامیه بالای سایت را مطالعه کنید.
جواب کاربران در نظرات پایین سایت
مهدی : نمیدونم, کاش دوستان در نظرات جواب رو بفرستن.
دریای خزر باقی مانده کدام دریاهای قدیمی است
نمیدونم, کاش دوستان در نظرات جواب رو بفرستن.
دریای خزر باقیمانده ی دریای تتیس است